Le constitutionnalisme global au-delà de l’horizon occidental

Le point de vue de l’Afrique subsaharienne et de l’Amérique latine

Auteurs-es

  • Kayamba Tshitshi Ndouba UQAM

Mots-clés :

Constitution, Constitutionnalisme, global, néoconstitutionnalisme, Afrique subsaharienne, Afrique, Amérique Latine

Résumé

Cet article souscrit à l’effort d’une critique normative contre les prismes occidentalisés des orientations théoriques du constitutionnalisme global qui marginalisent les évolutions, les spécificités et les variations du constitutionnalisme extraoccidental  qui prennent cours et se développent au sud. Prenant pour cas d’étude le nouveau constitutionnalisme latino-américain et le néoconstitutionnalisme africain, l’article fait dialoguer les tendances, variations et innovations de ces constitutionnalismes « régionaux » d’Amérique latine et d’Afrique subsaharienne. L’intérêt de la réflexion engagée dans cet article est de mettre en perspective les originalités et les avancées des constitutionnalismes du sud, construites et développées à partir de valeurs dites universelles, telles que la démocratie, les droits de la personne et l’État de droit, mais qui incorporent indubitablement une dimension locale et endogène, sociale, culturelle et psychologique qui renforce sa légitimité, son effectivité et son efficacité. Sans négliger leur passé constitutionnel, les constitutionnalismes du sud développent un paradigme constitutionnel en concordance avec les exigences du monde contemporain et les mutations qui se dessinent pour l’avenir, tout en fournissant des arguments et des réflexions qui revitalisent une autonomie intellectuelle qui libère le sud  de la tendance suiviste, lui permettant d’apporter sa propre contribution à la solution de questions constitutionnelles qui se posent à l’ensemble des pays du monde.

 

Ikisiri – Swahili 

Makala hii inachangia katika juhudi anuwai za kukukosoa mikabala ya kimagharibi iliyo na mielekeo ya kinadharia ya ukatiba wa kidunia ambao huweka kando maendeleo, umahususi na tofauti za ukatiba wa nchi zisizo za kimagharibi mbalimbali ambazo zinazobuniwa kwenye sehemu nyingine duniani. Kwa kutumia mfano wa katiba mpya ya Amerika Kusini na katiba mpya za Kiafrika, makala hii inajadili  juu ya mwelekeo, tofauti na ubunifu wa katiba hizi za kikanda huko Amerika Kusini na kwa nchi za kiafrika zilizopo Kusini mwa Jangwa la Sahara. Lengo la fikra zinazojengwa katika makala hii ni kuweka bayana mtazamo halisi wa maendeleo  ya katiba ya  kusini kama ilivyojengwa na kukuzwa kwa misingi wa zile zinazoitwa maadili ya ulimwengu kama vile demokrasia , haki za binadamu na utawala wa sheria. Lakini ambazo kwazo zinajumuisha pia mkabala wa kiasili wa watu, kijamii, kitamaduni na kisaikolojia ambavyo kwa hakika huviongezea uhalali na umaridadi wake. Bila kupuuza historia yao ya kikatiba, katiba ya kusini huunda dhana ya kikatiba ambayo inakidhi mahitaji ya ulimwengu wa leo na mabadiliko yanayojitokeza kwa siku zijazo. Wakati huo huo ikitoa hoja na fikra zinazofufua uhuru wa kitaaluma ambao huikomboa “sehemu ya kusini” kutoka kwenye  mwelekeo wa kuwa “mfuasi” na hivyo kuiruhusu kutoa mchango wake mwenyewe katika kutatua maswali ya kikatiba ambayo yanaibuka katika nchi zote za ulimwengu.

Biographie de l'auteur-e

Kayamba Tshitshi Ndouba, UQAM

Kayamba Tshitshi Ndouba est docteur en Droit — mention droit constitutionnel — (UNED Madrid) et titulaire d’un Diplôme d’Études approfondies en droit constitutionnel 

(Université Complutense de Madrid) ainsi que professeur à la faculté des sciences juridiques, sociales et humaines de l’Université Internationale de la Rioja (UNIR — Espagne) 

et à l’Institut des droits humains Bartlomé de las Casas de l’Université Carlos III de Madrid. Il est également professeur à la faculté de Droit de l’Université Pédagogique Nationale (Kinshasa), directeur du Centre congolais d’Études et des 

Recherches constitutionnelles et Chercheur à la Chaire de recherche sur l’islam contemporain en Afrique de l’Ouest de l’Université du Québec à Montréal (UQAM). 

Références

Altwegg-Boussac, Manon. (2018). « Le constitutionnalisme global, quels espaces pour la discussion ? », Jus Politicum, no 19, http://juspoliticum.com/article/Le-constitutionnalisme-global-quels-espaces-pour-la-discussion-1211.html.

Andzoka Atsimou, Séverin. (2015). L’ingénierie constitutionnelle, solution de sortie de crise en Afrique ? Paris : L’Harmattan.

Auby, Jean-Bernard. (2010). La globalisation, le droit et l’État, 2e édition. Librairie Générale de Droit et de Jurisprudence.

Bercovici, Gilberto. (2012). Soberania e Constituição: para uma crítica do Constitucionalismo. Sao Paulo : Quartier latin.

Bolle, Stéphane. (2005). Des Constitutions made in Afrique. Communication au VIe congrès de droit constitutionnel, Montpellier, les 9, 10 et 11 juin 2005.

Breton, Jean Marie. (2002). Trente ans de constitutionnalisme d’importation dans les pays d’Afrique Noire francophones entre mimétismes et réception critique : cohérences et incohérences (1960-1990). Communication présentée à Heidelberg, en octobre 2002, devant la Gesellschat für Afrikanisches Recht de l’Université de Bayreuth, RFA.

Casses, Sabino. (2011). Au-delà de l’État, Bruxelles : Bruylant.

Chérot, Jean-Yves et Frydman, Benoit (dir). (2011). La science du droit dans la globalisation, Bruxelles : Bruylant.

Conac, Gérad. (2000). « Quelques réflexions sur le nouveau constitutionnalisme africain ». Actes du Symposium international de Bamako, novembre 2000, p. 26-32.

De Oliveira Almeida, Lilian Barros. (2018). « Constitutionnalism beyond the State and the question of limitation of power ». Dans C. Santos Botelho ; L. Heleno Terrinha et P. Coutinho (dir.). Constitutionalism in a plural world. Porto : Universidade Católica Editora, p. 51-57

de Sousa Santos, Bonaventura. (2010). Refundación del Estado en América Latina Perspectivas desde una epistemología del Sur. Lima : Instituto Internacional de Derecho y Sociedad.

Donfack Sokeng, Léopold. (1996). « Existe-t-il une identité démocratique camerounaise ? La spécificité camerounaise à l’épreuve de l’universalité des droits fondamentaux », Polis, vol. 1, numéro spécial, février 1996, p. 36-44.

Du Bois De Gaudusson, Jean. (2003). « L’accord de Marcoussis, entre droit et politique », Afrique contemporaine, 2003/2, no 206, p. 41-55.

Ehueni Manzan, Innoncent. (2011). Les accords politiques dans la résolution des conflits armes internes en Afrique [thèse de doctorat]. Université de La Rochelle.

Forst, Rainer. (2001). « The rule of reasons. Three models of deliberative democracy », Ratio Juris, vol. 14, no 4, p. 345-378.

Fraser, Nancy. (1997). Iustitia Interrupta Reflexiones críticas desde la posición “postsocialista” (traduit par M. Holguín et I. C. Jaramillo). Santa Fé de Bogotá : Siglo del Hombre Editores.

Frouville, Olivier de. (2018). « Une théorie non-constitutionnaliste de la Constitution internationale », Jus Politicum, volume IXX, p. 95-103.

Habermas, Jürgen. (2008). « Une constitution politique pour notre société mondiale pluraliste ? » Dans Entre naturalisme et religion (traduit par A. Dupeyrix). Paris : Gallimard, p. 270-321.

Habermas, Jürgen. (2012A). « L’Europe paralysée d’effroi — la crise de l’Union européenne à la lumière d’une constitutionnalisation du droit international public », Cités, no 49, p. 131-146.

Habermas, Jürgen. (2012B). La Constitution de l’Europe (traduit par C. Bouchindhomme). Paris : Gallimard.

Halaoui, Nazam. (2001). « L’identification des langues dans les constitutions africaines », Revue française de droit constitutionnel, 2001/1, no 45, p. 31-53.

Haquet, Arnaud. (2019). Droit constitutionnel en 11 thèmes, 2e édition, Paris : Dalloz.

Herrera, Carlos Miguel. (2015). « La question du constitutionnalisme latino-américain aujourd’hui ». Dans Le constitutionnalisme latino-américain aujourd’hui : entre renouveau juridique et essor démocratique ? Paris : Éditions Kimé, collection Nomos & Normes, p. 9-18.

Hochmann, Thomas. (2019). « Le constitutionnalisme global », Revue française de droit constitutionnel, 2019/4, no 120, p. 885-904.

Kamto, Maurice. (1987). Pouvoir et Droit en Afrique noire. Essai sur les fondements du constitutionnalisme dans les États d’Afrique noire francophone. Paris : Librairie Général de Droit et de la Jurisprudence (LGDJ).

Kumm, Mattias ; Lang, Anthony Jr ; Tully, James; Wiener, Antje. (2014). « How Large is the World of Global Constitutionalism? », Global Constitutionalism, no 3, p. 1-8.

Lagrange, Évelyne. (2018). « Constitution, constitutionnalisation, constitutionnalisme global — et la compétence dans tout cela ? », Jus politicum, no 21, p. 305-331.

Lissidini, Alicia ; Welp, Yanina ; Zovatto, Daniel. (dir.) (2008). Democracia directa en Latinoamérica. Buenos Aires : Prometeo Libros.

Mambo, Paterne. (2012). « Les rapports entre la constitution et les accords politiques dans les États africains : réflexion sur la légalité constitutionnelle en période de crise », McGill Law Journal / Revue de droit de McGill, vol. 57, no 4, p. 921-952. https://doi.org/10.7202/1013034ar

Manangou, Vivien Romain. (2019). « La Constitution congolaise du 6 novembre 2015 », Les Annales de droit [en ligne], nº13, mis en ligne le 9 décembre 2019, consulté le 24 janvier 2021. http://journals.openedition.org/add/1566

Mirkine-Guetzévitch, Boris. (1933). Droit constitutionnel international. Paris : Librairie du Recueil Sirey.

Mouffe, Chantal. (2007). En torno a lo político. Buenos Aires : Fondo de Cultura Económica.

Negri, Antonio. (1996). Le pouvoir constituant. Paris : PUF.

Noguera Fernández, Albert. (2008). « Participación, función electoral y función de control y transparencia social ». Dans R. Avila Santamaría, A. Grijalva Jimenéz et R. Martínez Dalmau (dir.). Desafíos constitucionales: la Constitución ecuatoriana del 2008 en perspectiva, Ecuador : Ministerio de Justicia y Derechos Humanos, p. 133-157.

Organisation internationale de la Francophonie. (2016). « Rapport de la mission d’information et de contacts : élections présidentielles et législatives au Niger : 21 février et 20 mars 2016 ». En ligne à http://apf.francophonie.org/IMG/pdf/6._1_annexe_10_rapport_niger_mars_2016.pdf.

Paulus, Andreas. (2009). « The International Legal System as a Constitution ». Dans J. Dunoff et J. Trachtman (dir.). Ruling the World? Constitutionalism, International Law, and Global Governance. Cambridge : Cambridge University Press, p. 69-110. https://www-cambridge-org.proxy.bibliotheques.uqam.ca/core/services/aop-cambridge-core/content/view/3A3F84886700B75F1447C5F60F3E0B3B/9780511627088c3_p69-110_CBO.pdf/international_legal_system_as_a_constitution.pdf.

Peters, Anne. (2008). « Reconstruction constitutionnaliste du droit international : argument pour et contre ». Dans H. Ruiz Fabri, E.Jouannet et V. Tomkiewicz (dir.). Select Proceedings of the European Society of International Law. Portland Oregon : Hart Publishing, p. 361-375.

Peters, Anne. (2018). « Le constitutionnalisme global : crise ou consolidation ? », Jus Politicum : revue de droit politique, no 19, p. 59-70.

Pinon, Stéphane. (2016). « Les visages cachés du constitutionnalisme global », Revue française de droit constitutionnel, vol. 108, no 4, p. 927 -938.

Ponthoreau, Marie-Claire. (2006). « Trois interprétations de la globalisation juridique », L’Actualité juridique. Droit administratif (A.J.D.A), nº1, Dalloz.

Salazar Ugarte, Pedro. (2013). « El nuevo constitucionalismo latinoamericano (una perspectiva crítica) ». Dans L. González Pérez et D. Valadés (dir.). El constitucionalismo contemporáneo. Homenaje a Jorge Carpizo. México : UNAM, Instituto de Investigaciones Jurídicas, p. 345-387.

Schmitt, Carl. (1998). El concepto de lo político. Madrid : Alianza.

Schwöbel-Patel, Christine. (2011). Global Constitutionalism in international Legal Perspective. The Hague : Martinus Nijhoff Publishers.

Serna, Pedro Pablo (2008). “Democracia radical y ciudadanía”, Eidos: Revista de Filosofía de la Universidad del Norte, núm. 9, noviembre, 2008, pp. 272-280 Disponible sur : https://www.redalyc.org/pdf/854/85416265010.pdf.

Sindjoun, Luc. (1998). La formation du patrimoine constitutionnel commun des sociétés politiques, éléments pour une théorie de la civilisation politique internationale. Dakar : CODESRIA.

Teubner, Gunther. (2004). « Societal Constitutionalism : Alternatives to State-centred Constitutional Theory? » Dans C. Joerges, I.-J. Sand et G. Teubner (dir.). Transnational Governance and Constitutionalism, Oxford : Hart Publishing, p. 3-28.

Uprimny, Rodrigo. (2011). « Las transformaciones constitucionales recientes en América Latina: tendencias y desafíos ». Dans C. Rodríguez Garavito (dir.). El derecho en América Latina : un mapa para el pensamiento jurídico en el siglo XXI. Buenos Aires : Siglo XXI, p. 109-137.

Vinciano Pastor, Roberto et Martínez Dalmau, Rubén. (2011). « El nuevo constitucionalismo latinoamericano: fundamentos para una construcción doctrinal », Revista General de Derecho Público Comparado, no 9, p. 1-24.

Vircoulon, Thierry. (2006). « De la transition à la transformation : comprendre l’Afrique du Sud démocratique », Journal des africanistes, vol. 76, no 2, p. 155-165.

Téléchargements

Publié-e

2021-05-22